GÜMÜŞHANE'NİN ‘TOHLİ’ LERİ NEREDE?

Doğumundan sonra 7. ayın başından 1 yaşına kadar ‘toklu’ olarak bilinen erkek ve dişi genç koyunlara Gümüşhane’de ‘Tohli’ denilir.

Kelimenin kökeni Türkçe ‘tok’ kelimesinin sızıcılaşma denilen Türkçe dilbilgisi kuralına göre örneğin bölgede ‘kalbur’a ‘halbur’ denilmesi gibi  ‘k’ harfinin ‘h’ veya ‘ğ’  harfine dönüşmesi olarak değişik formu bir olarak besili, genç koyun anlamında toğlu, tohlu, tokhlı ve tokhlu söyleniş olarak kullanılır. ‘Aç doymam, toh acıhmam sanır’ atasözü Gümüşhane yöresinde ‘aç doymam, tok acıkmam sanır’ anlamında söylenen bir atasözüdür. Kelimenin genişletilmiş söyleniş şekli ‘genç’ anlamına gelen ‘toy’ kelimesine kadar uzanır.

Sümercede ‘uru’ olarak bilinen ve Türkçeye geçen bir kelime olan soy, sop anlamına gelen eski Türkçedeki ‘uruğ’ kelimesi beyler ya da beylerin dışında vuruşma anlamında ‘soy-sop’ olarak ‘uruğ’ anlamına gelen ve ‘tohli’ olarak kullanılan kelimede olduğu gibi koç ya da erkek buzağıların vuruşmaları Sanskritçeden Farsçaya geçen bir kelime olarak  ‘tohum’ anlamına gelir ki koç ya da buzağıların bir soyu temsil ediyor olmaları nedeniyle ‘tohum’ kelimesinden evirilme ‘tohli’ olarak adlandırılıyor olması kelimelerin ortak bir kaynağa dayandığını gösterir. 'Uruşmak’ kelimesi de Türkçede 'vuruşmak' anlamına gelir. İki üç yaşında erkek koyun olarak bilinen Türkçede ‘öveç’ olarak bilinen kelimeye karşın Gümüşhane’de iki yaşından dört yaşına kadar olan koçlara ise yöresel ağızda ‘ögeç’ denilir.

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği İl Müdürlüğü [bkz.kaynak] internet sitesinden alınan bilgilere göre Gümüşhane ilimizde yaklaşık 101.874 olan büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığının büyük bir çoğunluğunun ‘tohli’ lerin oluşturduğu %32’sinin koyun (32.788), % 65’ini sığır ve manda (65.993), %3’ünü keçi (3.493) den oluştuğunu anlıyoruz.

Günümüzdeki bu istatistiki verilerdeki rakamlara karşın 1983 yılında yapılan bir çalışma ile yayınlanan bir bildiride başta ‘tohli’ ler olmak üzere hayvan stoku bakımından büyükbaş hayvan olarak inek, manda ve küçükbaş hayvan olarak ise kıl keçi sayıları günümüzdeki hayvan sayılarının neredeyse on katı kadardı. .

Demek ki 1983 yılında Türkiye yüzölçümünün %1.5 oranında arazisini kapsayan Gümüşhane ilimiz için verilen mevcut hayvan sayısına bağlı olarak arazisinin küçülmesinin etken olduğu kadar hayvancılığın da giderek azalmasına bağlı olarak ‘tohli’ lerin sayısı da önemli miktarda azalma olmuştur.

Her ne kadar Bayburt’un 1989 yılında il olarak ayrılmış olması ve Gümüşhane’de bazı sınır düzenlemeleri olsa da yine de bu rakamın çok altında bir koyun sayısı içinde ‘tohli’ lerin de önemli bir oranda aşağıya düşmesi bölgedeki hayvan yetiştiriciliğinde önemli sorunlar olduğunu ortaya koymaktadır.

Aynı istatistiki değerlere göre sağılan koyun sayısı 1983 yılında 276.390 adet iken günümüzde bu sayı tümünün sağılan olduğu düşünülse bile 32.788 adede kadar yani yaklaşık onda bir değerine kadar inmiştir.

Sağlanan destek ve teşvikler ile Akkaraman, Şavak Akkaraman, Kangal Akkaraman, Morkaraman, Bafra, Sakız ve özellikle etlerinin lezzetli olması bakımından Karadeniz bölgesinde yetiştirilen yağını sadece ince kuyruğunda biriktirmeyerek eşit oranda vücuduna yayması ile bilinen sert iklime alışık olan Karayaka cinsi koyunların revaçta olduğu Gümüşhane ilimizde, yetiştirilen diğer hayvanların sayısında olduğu gibi ‘tohli’ lerin sayısı ile hedeflenen rakamlara ulaşılamamıştır.   

Gümüşhane 'tohli' lerinin geçen 42 yılda  bu kadar büyük oranda azalmasına karşın Türkiye’nin 44 milyona yaklaşan küçükbaş hayvan sayısına yakın miktarda ancak insan nüfusu 5.1 milyon ve yüzölçümü Türkiye’nin dörtte biri olan Y. Zelanda'da 29 milyon koyun vardır.

 

Tüm dünyada hayvancılığın geleceğinin küçükbaş hayvanlarda olduğu ve giderek kaybolmakta olan meralarımızın ne kadar önemli olduğu ortadayken, Gümüşhane’de de ekonominin geliştirilmesi anlamında hayvancılığın gelişimi için diğer sorunlarla birlikte kırsal kalkınma projeleri ve mera ıslah ve amenajman projelerine daha fazla önem vererek bu alanların ıslah projeleri ile geliştirilmesinin önemli olduğunu vurgulamamız gerekir.

ARKEOTEKNO

https://gumushane.csb.gov.tr/hayvancilik-i-2995 (Erişim Tarihi: 07 Mart 2025)