ZEKÂ BEYNİN NERESİNDE?

S. Vedat Karaarslan Arkeolog- Elektronik Mühendisi (MSc.)

Zekanın geliştirilmesine yönelik olarak insan geni üzerindeki çalışmalarda birçok denek ile yapılan klinik deneyler sonucunda daha büyük beyinli insanların daha yüksek IQ değerine sahip olarak zeki oldukları sonucuna ulaşılmıştır.

Zekanın beynin bütününe dağınık bir şekilde mi yerleştiği yoksa kısmi olarak belirli bölgelerinde mi oluştuğu sorusuna karşılık aynı çalışmalar içinde zekanın beyni görüntüleme yöntemi ile tespit edilen intrakraniyal hacim (volume), serebral (beyincik hariç beynin dış tabakasında yer alan 3mm lik üst tabakası), temporal lob, hipokampal (hipokampüs) ve serebellar (beyincik) bölümlerinde yerleşik olduğu anlaşılmıştır.

Voksel tabanlı morfometre (VBM) nöro görüntüleme cihazı ile frontal (beynin ön-alın lob) ve temporal lobların (beynin şakaklar üzerindeki kısmı) hacimsel büyüklüğü ile orantılı zekanın ile beynin kortikal kalınlığı arasındaki ilişki son derece başarılı bir şekilde görüntülenmektedir.

Bir pikselin üç boyutlu karşılığı anlamına gelen 'voxel' ve 'organ yapılarının ölçülmesi' anlamında 'morfometri' olarak 'Voxel- Based Morphometry' kısaca VBM yöntemi beynin bütün bölümleri arasında tek bir bölümün daha iyi görüntülenebilmesini temin etmek üzere ilk kez Londra taksi şoförlerinin hafızalarını daha iyi düzeye getrilmesini teminen yapılan testlerde başarılı bir şekilde kullanılmıştı. 

Beynin yukarıda görülen Broadman alanları bölümlerinde:  frontal bölümündeki broadman alanı 45-47, parietal alan 39-40 ve temporal alan ve 21 beynin direkt olarak zeka ölçümüne dayalı IQ ölçümlerinde esas alınan bölgeleridir.

Daha sonraki çalışmalarda zekanın beyinde bulunduğu alanlara frontal bölgede göz ve orbifrontal korteks ve temporal lob (alt ve orta temporal girus, parahipokampal ve işitsel korteksi) alanları da katılmıştır.

Beynin öğrenme, hormonal farklılıklar, deneyim ve yaştan etkilenen olması gereken gri renkteki yapısı çocukluktan ileri yaşlara kadar bir değişim süreci içindedir. Beyinde kişinin yaş ve deneyimlerine göre oluşan gri madde değişikliği, beyinde bir nöronun diğer nörona bağlantısını sağlayan dendritlerin yeniden düzenlenmesini ve nöronlar arasındaki sinapsların gelişerek kurulmasını sağlayan önemli bir işlevselliğe sahiptir.

Cinsiyet ve yaş ayrımına göre de beynin hangi kortikal bölümünün zekâ le ilişkili olduğunu ortaya koyan çalışma sonuçlarına ulaşılmışken erkeklerde akıl zekâsı denilen IQ nün paryetal ve frontal bölgelerle kadınların frontal loblarının zekâ ile ilintili olduğu belirlenmiştir. Bu sonuçların ilk büyüme çağındaki ihmal edilmiş bir dönem geçiren çocuklarda frontal lobun daha küçük ve beyin kıvrımları arasında daha geniş boşluklar olması (Perry, 2002) ile uyumlu bir şekilde olması çocukların eğitimine ne kadar önem verilmesi gerektiğini ortaya koyar.  

Gri madde ile zekânın ilişkisi on yaş civarındaki çocuklarda görülmesi bu yaşlarda beyinde en fazla sinaptik üremenin olması sonucunu doğururken kişinin genç ve ergen dönemlerde olması bunun tam tersi olarak beyinde bir sinaptik budamanın olması ile izah edilir.VBM yöntemi ile gri maddenin yaş ilerledikçe azaldığı başarılı bir şekilde gösterimiştir.  

Bu bize çocuğun kişiliğinin oluşması yönüyle ne olursa on yaşına kadar olur, bu yaştan sonrası ancak iteleme ile olur sözünü hatırlatır.

Kortikal kalınlığın zeka ile ilişkisi bu şekilde ortaya konulurken psikolog Spearman, yapmış olduğu bir çalışmada önceki bilgilerimize ve deneyimlerimize dayanan zekaya kristalize zeka (crystallized intelligence) ve insanın yaşamı boyunca yeni durumlara uyarlanma ve akıl yürütmeye çalışması ise akışkan zeka (fluid intelligence) olarak tanımlanmıştır. 

Daha çok frontal lobun bir işlevselliği olan ve profesyonel iş zekâsının oluştuğu akışkan zeka, beynin sol lobunun arka bölümlerinde de aktive olabilmektedir. 

Sözel beceriye dayanan kristalize zekâ temporal lobun lateral alanına ve kortikal yapının kalınlığına bağlı iken Broadman 38 ve 40 alanları kristalize zeka ile ilişkin bölgelerdir.

Beyindeki hacimsel beyaz madde oranı da zekâ ile ilişkili bir yapı sunar.  Beyaz madde, beynin bir bölgesinden diğerine bilgi aktaran miyelinli aksonlar beyaz renklidir ve beyaz madde aynı lob üzerindeki farklı alanları birbirine bağlayan aksonların bağlantı lifleri ve iki lobun birbirine bağlantısını sağlayan (corpus collosum) yolunu sağlayan liflerdir. Özellikle erkeklerde beyaz maddenin yaş ilerledikçe azalmadığı VBM yöntemi kullanılarak ortaya konulmuştur. [2]  

Demek ki beyinde zekâ, beynin bütünsel (holografik) yapısı içinde incelenmesi ve değerlendirilmesi gereken bir husus olarak beynin bütün bölümlerinin birbirleri ile iletişimini sağlayan nöral ağlar sayesinde ortaya çıkan bir algılama, kavrama, yargılama ve sonuç çıkarma yeteneklerinin tümü olarak tanımlanabilir.

ARKEOTEKNO   

[1] Natalia A. Goriounova, Huibert D. Mansvelder, ^*Genes, Cells and Brain Areas of Intelligence, Department of Integrative Neurophysiology, Center for Neurogenomics and Cognitive Research, Neuroscience Amsterdam, VU University Amsterdam, Amsterdam, Netherlands

[2] https://medlineplus.gov/ency/article/002344.htm#:~:text=White%20matter%20is%20found%20in,sheath%20or%20covering%20called%20myelin.

[3] https://www.simplypsychology.org/intelligence.html

[4] https://www.pngegg.com/tr/search?q=temporal+lob

[5] https://www.slideshare.net/qavi786/ppt-parietal-lobe

[6] https://en.wikipedia.org/wiki/Voxel-based_morphometry

[7] https://readbiology.com/what-is-difference-between-gray-and-white-matter/

[8] https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0160289607000670