'SARIKAMIŞ' IN DİĞER YÜZÜ: NARGİN ADASI ESİRLERİ - 6 OCAK 1915

S. Vedat Karaarslan - Arkeolog- Y. Mühendis 

Osmanlı Ordusunun 93 Harbi dolayısıyla kaybettiği toprakları geriye alınması gayesiyle başlatılan Sarıkamış Harekatında son gece, Osmanlı 3. Ordu'nun10. Kolordusunun eridiği gecedir.

Cephede işin nereye gideceği artık belli olmuştu. Enver Bey'de artık korunaklı bir yerde değildir,

Şerif Bey ' Biz daha Sarıkamış'ta, kar altında, buz üstünde titrediğimiz gecelerde, facialı gerçeği görmüştük. Hatta bu gerçeği, bizden beş on metre ilerideki, bir çukura kıvrılmış bulunan Enver Paşa'ya da arz ettik' şeklinde bildiriyordu.

Enver Paşa, 6 Ocak 1915 tarihinde Sarıkamış cephesinde savaşı kazanamayacağını 11. Kolordu Komutanı Galip Bey'den birliklerinin taarruz yapamayacağı cevabını alınca anlar.

GAZİ AHMET MUHTAR PAŞA -OSMANLI KAFKAS CEPHESİ BAŞ KOMUTANI (1839-1919)

Daha önce 93 Harbi olarak bildiğimiz Osmanlı-Rus Savaşı içinde Zivin Muharebeleri olarak bilinen 25-26 Haziran 1877 tarihinde Gazi Ahmet Muhtar Paşa, İsmail Hakkı Paşa ile birlikte Rusları  Zivin Köyü'nde bulunan kaleyi de savunarak yenilgiye uğratmışlardı.

Bu defa tam 38 yıl sonra bir başka Osmanlı Subayı Enver Paşa, soğuk ve karlı bir Ocak ayının 6 sında bugün hala kale duvarları ayakta bir Urartu Kalesi de olan ve kelime anlamı 'çiçek' olan aynı 'Zivin' (Süngütaşı) köyünde artık beklemesinin gereksizliğini anlar ve cepheden ayrılmaya karar verir.

Belki de Enver Paşa, iki tane Alman kruvazörünün Çanakkale Boğazı'ndan girerek Karadeniz'e açılıp Ekim ayında Rus limanlarını bombalanması sonrasında gelişen olaylar zinciri içinde Sarıkamış Harekatının karlı puslu bir Ocak ayına rast gelmesinin kronolojik bedelini binlerce vatan evladının dağlarda savaşmadan donarak ölmesi olarak ödüyordu.

 

NARGİN ADASINDA BİR HAPİSHANE GİRİŞİ

Donmaktan kurtulanlar ise Rusların elinde olan Azerbaycan başkenti Bakü'ye 11 Km uzaklıktaki Hazar Denizindeki Nargin Adası'na esir olarak götürülüyordu.  Burada da ya kurşuna diziliyor ya da adaya adını veren yılanlar tarafından zehirlenmek suretiyle ölüyorlardı..Azerbaycan halkı esirlerin korunmasına karşı sürekli Ruslar ile çatışmaya girer, onları evlerine götürmek isterler. Daha sonra İstiklal Harbi' ne de maddi yardımda bulunacak Azerbaycan ilim ve devlet adamı Nerimanov esirleri muayene etme bahanesi ile adaya çıkar ve buradaki durumu rapor halinde bildirir. .

 Tayyareci Vecihi Hürkuş' da Nargin Adası'nda esir kalmıştı. Hürkuş I. Dünya Savaşı sırasında (1917) Gümüşhane - Kelkit ve Erzincan mıntıkalarında uçağı ile düşman hedeflerine saldırı düzenlerken yara alınca uçağını Erzincan Ovasına indirmişti. Burada o zamanki işgal güçleri ile işbirliği yapan yerli Osmanlı vatandaşları tarafından saldırıya uğrayınca kendisini kurtaran Rus ve Gürcü askerlerin yardımı ile yaralı bir şekilde hastaneye götürülür ve Rus ve Gürcü pilotlarla arkadaşlık kurar. Vecihi Hürkuş daha sonra Ti flis üzerinden Nargin Adasına esir olarak götürülür.

TAYYARECİ VECİHİ HÜRKUŞ BAŞI SARILI HALDE RUS VE GÜRCÜ PİLOTLARLA BİRLİKTE 

Tayyareci Vecihi Hürkuş, adadaki yılanlar, sımışka (çekirdek) [2] bulabilenlerin şanslı olarak karnını doyurabileceğini anılarında yazar, adada bulunan askerlerin, gardiyanların dahi sağlık sorunlarından bahsederek buradan kaçmayı aklına koyar. Buradan yakındaki bir Rus uçağı ile de kaçmayı aklına koyduysa da adadan adı Salih olan bir teğmen ile yüzerek İran'ın Astara hudut kapısı üzerinden 4 aylık bir yürüyüş serüveninden sonra Türkiye'ye ulaşır.  Bu adada zor koşullar altında şehit olan yüzlerce belki de binlerce Sarıkamış esir şehitleri adına bir şehitlik yapılması düşüncesi Türk ve Azerbaycan devletleri arasında hala devam ediyor ve mutlaka yapılmalıdır. Adada hala kazı yapıldığında burada ölen esirlerin kemik parçaları çıktığı biliniyor.

NARGİN ADASININ TÜRK ESİRLERİ 

Enver Paşa, Erzurum, Erzincan ve Niğde (Ulukışla) üzerinden İstanbul'a döner... Ulukışla'da kendisi gibi asker olan amcası Halil Paşa'ya Osmanlı 3. Ordusunun yok olduğunu söyler... 

Bu arada Yarbay Mustafa Kemal, Sofya ateşemiliteri iken ısrarla orduya katılmak üzere müracaat eder... Mustafa Kemal hatıralarında bildirdiği üzere İstanbul'a dönen Enver Paşa'dan bir randevu ister...

Sonunda randevu verilir ve görüşme gerçekleşir...

Mustafa Kemal (Atatürk) hatıralarında 'görüşme başladığında söze biraz yoruldunuz diyerek ben başladım' der.

Enver Paşa: 'yok o kadar değil' der.

Mustafa Kemal: 'ne oldu? ...

Enver Paşa:  Çarpıştık . O kadar...

Mustafa Kemal: Şimdilik vaziyet nedir?...

Enver Paşa: Çok iyidir...

Mustafa Kemal:  Enver'i fazla üzmek istemedim...

Kafkas Orduları Komutanı olarak Azerbaycan fatihi Nuri Paşa'nın (Killigil) kardeşi, Kutülamare Savaşını kazanan Halil Kut Paşa'nın yeğeni Enver Paşa için Sarıkamış cephesinde çarpıştığı Rus Kafkas Cephesi  Generali Maslofski, hatıralarında "Türk subayları Enver Paşa'yı dinleselerdi Sarıkamış'ı geçerlerdi" der.

ARKEOTEKNO 

KAYNAKLAR:

[1] Makedonya'dan Ortaasya'ya Enver Paşa, Şevket Süreyya Aydemir, Cilt III , 1914-1922

[2] Sımışka özellikle Kars ve Erzurum gibi Doğu illerinde çekirdek için kullanılan terimdir.Şehirlerde yenilen çekirdeğe göre daha iri ve uzundur. Kars Siyah Çekirdeği özellikle Kars yöresinde çok tüketilir. Kavrulmuş ve çiğ olarak tüketilen bir üründür. Besleyicidir. 

[3] https://fotogaleri.haberler.com/turk-askerlerinin-esir-tutuldugu-nargin-adasi-ilk/

[4] https://www.aydinlik.com.tr/hafiz-ismail-hakki-pasa-nin-gunlugu-ve-sarikamis-harekati-ozgurluk-meydani-aralik-2019

[5] Bir Tayyarecinin Anıları, Vecihi Hürkuş, Yapı Kredi Yayınları.