KYZIKOS (BELKIS) ARKEOLOJİSİ VE DÜNYANIN EN BÜYÜK SÜTUN BAŞLIĞI

Kyzikos antik kenti Balıkesir İli Erdek İlçesi sınırları içinde, antik dönemde Arktonnessos (Ayı Adası) ya da Arktonoros (Ayılar Dağı) olarak anılan Kapıdağı Yarımadası’nın ana kara ile birleştiği kıstağın güney ucuna yakın kısmında Erdek (Artake)-Bandırma (Panormos) karayolu üzerinde antik çağlarda Mysia olarak bilinen bölgenin en önemli kenti olarak bilinirdi.

Günümüzde Kyzikos’a Belkıs adının verilmesinin nedeni B.Umar’a göre : bu kenti Hz. Süleyman’ın kurdurduğu ve Sebe melikesi Belkıs’ın adına burayı başkent olarak kurdurduğuna dair Evliya Çelebi'nin Seyahatname'de yazdığı yanlış bilgilerin gerekçe olduğu anlaşılmaktadır.

                                              MYSIA 

Bandırma dolaylarına tekabül eden günümüz coğrafyasında burada yaşayan halk Thrakia’dan göç eden ve Thrakia dili konuşan Dolion halkı yaşamaktaydı.

Kyzikos kelimesinin Helen dilinde bir anlam taşımadığı ancak Kuwa-Ska olarak Kuwa sözcüğünün ‘iyi, kutsal’ anlamına gelmesi ile oluşturulan bir kelime olarak ‘kutsal ada’ anlamına geldiği bilinir. [Umar]

Böylece Anadolu’daki üç Dindymon tapınağından biri olan Kapıdağı’ndaki Dindymon dolayısıyla bu bölge Kutsal Tanrıçanın Adası olarak tanınmıştı.

Kaynaklara göre Kawoskos kelimesinden –wa ekinin düşerek Kuskos hale gelmesi ve daha sonra da bu adın Kyzikos olarak adlandırılmasına neden olmuş olabilir. [Umar] Kelimenin başındaki Kyz ekinin duvar anlamına geldiğini ve buradan hareketle bir savunma alanı olması dolayısıyla da adını bir ‘hisar’ dan adını almış olabileceği de hesaba katılmalıdır. Luwi dilinde Ana Tanrıça olarak bilinen Dida/Dinda kelimesinden üretilen Dindymos yerleşimlerinin Luwi dilinde ‘emzirmek’ anlamına gelen ve ‘bol memeli tanrıça’ adı olarak kullanılan Dida/Tita kelimesi ile tanrıçanın besleyicilik ve üreticilik anlamında vasıflandırıldığı yerler olarak bilinir.

Bu açıklamalarla Yunan mitolojisine göre Altın Postu aramak için Karadeniz üzerinden Kolkhis'e gitmekte olan Argonautlar Dolion'a uğrarlar. Burada konakladıktan sonra denizden tekrar Kolkhis'e doğru yol almaya başlarlar. Ancak karaya çıkarlar ve burayı Kokhis sanarak buradaki halk ile savaşmaya başlarlar. Bu arada Dolion halkının başında olan Kyzikos adlı kral da bu çatışmada ölür ve bundan sonra buraya Kyzikos adı verildiği söylenir.    

Kente ait kalıntılar kuzeyde Dindymos (Ayı Dağı), Hamamlı ve Belkıs (Yeniköy) köyleri, batıda Düzler köyü, güneyde Düzler köyü ve Marmara Denizi, doğuda Aşağıyapıcı köyü ve Bandırma Körfezi ile çevrilidir.

                                                          MYSIA VE KYZIKOS 

Propontis (Marmara denizi) üç doğal limana sahip, stratejik açıdan hem anakara, hem de Kapıdağı’nı kontrol edebilecek konumdadır. Kyzikos’a Tunç Çağı’nda yerleşildiği kabul edilmesine karşın, şimdilik bunu destekleyecek arkeolojik bulgulara sahip olunmamakla birlikte bu kültüre ait “Bukelkeramik” henüz Kyzikos yerleşiminde ele geçmemiştir.

Strabon, Thrakia savaşı sonrasında bu bölgeye yerleşen Pelasglar’ın Aeol ve İonlar’ın Anadolu’ya göçleri sırasında yok olduklarını ileri sürer. Ancak Hasluck, Pelasglı Dolionlar’ın Thesalia halkı olduğunu, Aeol baskısı sonucu Hellespontos’a göç ettiğini ve bunların bugün kalıntılarını gördüğümüz Kyzikos’u kurduğunu savunur. Strabon, Aisepos Çayı’ndan Rhyndakos Çayı ve Daskylitis Gölü’ne kadar (Manyas Gölü ) uzanan bölge halkının “Dolionlar” olduğunu kabul eder. Buna göre Pelasglı Dolionlar’ın Thrakia bölgesinden geldikleri söylenebilir.

Mitolojiye göre kentin kurucusu olarak kabul edilen Kral Kyzikos’un Thrak Kralı Eusorsos’un soyundan geldiğinin kabul edilmesi de kent halkının da Thrak kökenli olduğu görüşünü destekler.

Kyzikos’un tarihi, araştırmacılar tarafından Miletos kolonisi olmasıyla başlatılırken Strabon, Lampsakos’lu Anaksimenes’den aktararak, Kyzikos’u Miletoslular’ın kolonize ettiğini bildirir. Eusebios’un kroniğinde ise Miletos’un ilk olarak  M.Ö. 756, ikinci olarak M.Ö. 679 da Kyzikos’u kolonize ettiği aktarılır.

                             KYZIKOS ANTİK KENTİ

M.Ö. 546 da Persler’in Lydia krallığını yıkmaları üzerine onların egemenliğindeki topraklar ve sömürgeci Miletos idaresindeki bölge, Persler’in lehine el değiştirirerek kent bu yeni duruma göre Perslerin Daskyleion satraplığına bağlanır.

M.Ö. 479 da İon birliğinin Pers donanmasını Mykale’de yenmesinden sonra oluşturulan Attik-Delos Deniz Birliğine birçok İon kenti gibi Kyzikos da M.Ö. 478 tarihinde katılarak 9 talent vergi ödemeyi kabul etmişti.

M.Ö. 387 de Spartalı devlet adamı Antalkidas’ın çabaları ile Yunanlar’la Persler arasında Antalkidas barış anlaşması imzalanırken Küçük Asya kentlerinden Klazomenai Persler’e, Lemnos, İmroz ve Skyros Atina’ya verilir, Kyzikos kenti de bunların sonucunda Pers yönetimine bırakılır.

M.Ö. 364 yılında Kyzikos, Atina donanmasının amirali Timotheos’un da yardımıyla, Daskyleion satrapı Ariobarzanes’e isyan ederek bağımsızlığını ilan eder. Bunun sonucunda Kyzikos, II. Attika-Delos Deniz Birliği’ne girer ancak bir yıl sonra bu birlikten ayrılır. Bu tarihten sonra Kyzikos, Asya’da önemli ticaret merkezi olur. M.Ö. 362 de ise Kyzikos, Artake’yi (Erdek) ele geçirdikten sonra Prokonnesos’u (Marmara Adası) kuşatır ve Prokonnesoslular’ın Atina’dan istedikleri yardım gelmemesi üzerine adayı ele geçirirler.

Makedonyalı Büyük İskender’in M.Ö. 334 de Hellespontos’u aştıktan sonra Dasklyleion’u ele geçirmesi üzerine Biga-Gönen yolu üzerinde Sarıköy olarak bilinen tepenin yamaçlarında bulunan ve Luwice ‘geçit’ anlamına gelen ‘zela’ kelimesinden üretilme bir yer olan Zeleia, Kyzikos’a bağlanır.

 

AVRUPA VE ANADOLU’DA GALAT (KELT) YERLEŞİMLERİ

Avrupa’nın en eski toplulukları olan Tolistoagierler, Tektosaglar ve Trokmeler’den oluşan Galatlar m.ö. 278/277 yıllarında Luturios komutasında Kyizkos’a başarısız bir saldırı düzenlerler. Bu başarısız saldırı Kyzikos halkı üzerinde derin etkiler bırakır ve arkasındaki vasıfı ağaçta asılı aslan derisi postu olan Herakles’in bir Galatlı’yı öldürmesini tasvir eden bir adak steli şeklinde kabartma yaparlar. Kyzikos’luların kentlerini başarılı bir şekilde savunmaları Galatların saldırıları karşısında durabilmeleri açısından diğer Anadolu kentlerine önemli mesajlar vermişti.  

Günümüzde İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen bu eserin gövdesinde aşağıdaki yazıt bulunur.

Phoinix [MÖ 278/77'de] atlıların komutanıyken, kabile atlılarının generalleri ve liderleri bunu Herakles'e adadılar. Komutanlar şunlardı: Apollodoros oğlu Nikoteles, Apollodoros oğlu Dadouchos, Telesandros oğlu Protagoras, Ephesios oğlu Athenaios ve Aristonikos oğlu Nikolochos. Kabile atlılarının önderleri şunlardı: Archebios oğlu Menippos, Aristokleios oğlu Pytys, Blastos oğlu Aineias, Polyanthos oğlu Euenos, Theoboulos oğlu Aphthonetos ve Apollonios oğlu Aristolochos.

                                       HERAKLES ADAK STELİ

Philetairos’un M.Ö. 280-275 yılları arasında yaptığı yardımlarla Kyzikos ile Pergamon arasında başlayan dostluk ilişkileri I. Attalos’un (M.Ö. 241-197) Kyzikoslu Apollonis ile evlenmesi üzerine daha da güçlenir. Bu dönemde Kyzikos, ekonomik, sanat ve bilim alanında büyük ilerlemeler kaydeder.

Kyzikos’un parlak dönemi M.Ö. 133 de Pergamon krallığının III. Attalos’un (M.Ö. 138-133) vasiyeti ile Roma İmparatorluğu’na bağlanması sonrasında da devam etti. Kyzikos bu dönemde Roma ile iyi ilişkiler kurmaya çalışır.

Roma kralı Caeser’in (Sezar) M.Ö. 15 Mart 44 tarihinde öldürülmesi ile Kyzikos’un da kaderi değişir. II. Triumvirliği kuran Octavianus, Antonius ve Lepidus’un, Caesar’ın katilleri Brutus ve Cassius’a karşı savaş açar ve bu savaşlarda (M.Ö. 42) bir süre için Brutus ve Casius’un Kyzikos’u donanmaları için üs olarak kullanmış olmaları ve akabinde yenilerek intihar etmeleri sonrasında kent Augustus (Oktavianus)’un düşmanlığı ile karşı karşıya kalır.

M.S. 37 yılında Tiberius’un ölümü üzerine İmparatorluk ile Kyzikos kenti arasındaki ilişkiler de düzelmeye başlar. Pontus kralı Polemon'un kızı, Trakya Kralı Kotys'un karısı ve İmparator Caligula’nın (Gaius) akrabası olan Antonia Tryphaena’nın Kyzikos’a karşı duyduğu olumlu hisler nedeniyle yaptığı girişimler sonucu kente hakları geri verilir ve onarım faaliyetlerine yardım edilir.

 

Roma İmparatoru Caligula’dan (M.S. 37-41) İmparator Hadrian (M.S. 117-138) dönemine kadar Kyzikos tarihi hakkında pek fazla bilgi olmasa da Kyzikos, Roma için önemli bir kent haline gelmiş olmalı ki, M.S. 117 yılında meydana gelen 7 şiddetindeki depremle büyük ölçüde tahrip olunca, İmparator Hadrian’ın cömertçe yaptığı yardımlarla yeniden onarılır ve M.S. 124 de, Asya gezisine çıkmış olan İmparator Hadrian bu yolculuk içinde Kyzikos’a uğrar.

Dünyanın en büyük tapınak sütun başlığı (Korinth) Kyzikos'daki Hadrian Tağınağı'nda ele geçmişti. 

Romalı mimar Vitruvius'a göre 'Korint'in bekâr bir kızı vardı. Kız, evlilik çağındayken bir hastalığa yakalanır ve ölür. Kızın sütannesi kızın yaşamında sevdiği eşyaları toparlayarak bir sepete koyar ve kızın mezarının üzerine yerleştirir. Sepetin üzerine de eşyaların zarar görmemesi için bir çatı kiremiti yerleştirir. Sepet bir rastlantı  sonucunda bir kenger otu (akantos) üzerinde bulunmaktadır. Sepet ile baskılanan akantos kökü bahar ayında filizlenir, körpe yapraklar vererek sepetin etrafında filizlerin uçlarında yuvarlak volütler oluşturur. O sırada bunu gören ve zerafeti ile inceliği ile tanınan Callimachus buradan geçerken sepetin ortasından ve yanından fışkıran yaprak ve sarmal  volüt şeklindeki filizleri görür ve bu görünümden esinlenerek Korint üsluplu sütunlar yapmaya başlar. Arkeolojik yönden şimdiye kadar bulunan en büyük Korint üsluplu böyle bir sütun başlığı Balıkesir'in Erdek ilçesi sınırları içinde bulunan Kyzikos (Belkıs) kazı alanında ele geçmişti.

Roma İmparatoru M. Aurelius Quintillus M.S. 270 de Kyzikos’da sikke bastırması Kyzikos’un önemini göstermesi açısından önemlidir. M.S. 297 tarihinde İmparator Diokletianus’un, İmparatorluğun vilayet teşkilatlarında yaptığı düzenlemeler sonucu Asya eyaletleri de yeniden düzenlenir. Bunun sonucunda Kyzikos, Troas ve Küçük Frygia’nın bir bölümü ile 33 kentti içine alan Hellespontos Eyaletinin merkezi olur. Bu durum M.S. 324 de Bizans’ın Doğu Roma İmparatorluğunun başkenti olmasına kadar devam eder.

M.S. 672-678 yılları arasında Emevi halifesi Muaviye’nin Byzans’a yaptığı seferde kış aylarını Kyzikos’da geçirdiği bilinir. Ancak kent bu dönemde büyük ölçüde tahrip edilmiş ve 1063 depreminden sonra kent tamamen terk edilmişti.

Kyzikos ile çevresi 1085 yılında Selçukluların egemenliğine girmesine karşın, bu bölge sık sık el değiştirmiş ve 1336 yılında Osmanlı yönetimine girer.

ARKEOTEKNO

[1] http://www.philipharland.com/Blog/2023/01/celts-galatians-kyzikos-depiction-of-herakles-clubbing-a-barbarian-278-277-bce/

[2] https://www.rotasenin.com/tr/kyzikos-antik-kenti/

[3] https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/balikesir/gezilecekyer/kyzikos-antik-kenti

[5] Kyzikos yerleşiminin kazı heyeti başkanı Atatürk Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Nurettin Koçhan'dır.